Actualidade das cantareiras: das redes subterráneas de foliadas á fusión cos ritmos urbanos ou a vangarda experimental

A música Su Garrido Pombo pode servir de exemplo. Ou, máis en concreto, ela e mais a súa avoa. “Os seráns na nosa aldea facíanse os martes, xoves, sábados e algún domingo. O serán faciámolo nós, cantabamos, bailabamos e tocabamos”, explicaba Leonora á súa neta, quen procesou o aprendido: “A miña experiencia no serán está resumida nesas palabras. A comunidade xuntándose para cantar, tocar e bailar xuntos”. Garrido Pombo (Vigo, 1982) decidiu que toda esa herdanza tiña sentido na contemporaneidade e agora aplícalle tratamento experimental no seu proxecto Traspielas -así se chama a súa aldea de orixe, en Fornelos de Montes. O seu traxecto, do torreiro ao vangardismo, é apenas un dos percorridos posíbeis a través dunha xeografía, a da lírica e a música popular de Galicia, que este ano homenaxea o Día das Letras na figura das cantareiras. E que está viva, habitada: das redes subterráneas de foliadas e seráns á fusión cos ritmos urbanos, o folclore creáse e récrease nun milleiro de propostas, encontros, escolas e iniciativas.

A tradición só respira se se transforma. Esa parece a palabra de orde coa que intérpretes de aquí e de acolá se enfrontan a este patrimonio. “Traspielas é a celebración da memoria colectiva dunha aldea”, relata Su Garrido a elDiario.es, “a partir das pezas tradicionais que me ensinaron as miñas veciñas. Da comunidade aprendín estas melodías, ritmos, poesía, pero tamén a idea de que cantar é parte da vida”. Durante o traballo e despois do traballo, nos ritos comúns, á tardiña, cando remataba a xornada. “Cantar non era unha representación”, engade, “reflexiono seguido sobre como levar a un escenario todo o que unha vez foi vivido directamente”. Garrido foi unha dotada cantautora de guitarra de pau que, pouco a pouco, incorporou electricidade e loops. Para Traspielas conta cunha banda en que os membros proceden de ámbitos heteroxéneos: da electrónica (Marco Maril), da experimentación (Macarena Montesinos ao cello), do clásico (Iago Ramilo aos saxofóns), do audiovisual (Fran Rodríguez Casal) ou do tradicional (ela mesma). “Buscamos un son contrapuntístico e actual, que todas as voces sexan importante e á vez dependenan unhas das outras”, resume, “e, como na tradición, que a creación dos arranxos sexan en común”. En paralelo a desenvolvementos avanzados noutros folclores europeos, Traspielas xoga co trance, co escuro, coa memoria.

Cantar como parte da vida e non como obxecto separado é unha idea tamén activa no segundo e recente disco de Faia Díaz (Santiago de Compostela, 1988), Alvela (2025). O seu afán foi construír unha ponte entre o cancioneiro popular e certos territorios de vangarda. Nacido da súa propia experiencia como nai, recolle arrolos e cantigas de berce para emitilos nunha frecuencia minimalista e arriscada. Produce Hevi, rapeiro orixinalísimo, cerebro de Malandrómeda. “Todas as mulleres que cantaban ao longo do tempo cantaban das súas propias mágoas”, declaraba hai unhas semanas a este xornal, “o que pasa é que non o personalizaban”. O folclore transmite saber colectivo. O seu disco anterior, Ao cabo Leirín (2018), ensaiara unha sorte de rexistro documental en que Díaz cantaba sen acompañamento nunha taberna, nun armario ou á calor da lareira e, ao tempo, gravaba outras mulleres expresando en cru a potencia do cancioneiro tradicional. Field recordings na era da intelixencia artificial.

“Son as formacións máis experimentais as que me chaman a atención”, sostén Fernando Fernández Rego (Ferrol, 1979), crítico e autor da frondosa Unha historia da música en Galicia 1952-2018 (Galaxia, 2019). Rego menciona bandas do indie underground como Lontras ou Zavala –no seu último disco, Pequeno manual para grandes cambios II (2025), inclúen a colaboración das cantareiras Atalaias de Caión. Tamén a Mai, que se define como pop (electrónico) boreal e invoca a sombra de Björk, mais cun pé na instrumentación tradicional. “Talvez queden en segundo plano debido á sobreexposición dalgúns grupos”, lamenta, logo de teorizar sobre as orixes da explosión musical en curso: o labor de Leilía, pioneiras en levar aos escenarios o grupo de pandeireteiras, e Mercedes Peón, que se iniciou na recollida de fontes orais e facturou cinco discos singulares e ousados entre o tradi, a denominada world music e a electrónica. “A puxanza da nova xeración, que tamén é unha moda, débese ás que lles abriron paso”, considera Rego. Fillas de Cassandra acaban de presentar o seu segundo longo, nun rexistro máis pausado Caamaño & Ameixeiras, a copla folk modernista de De Ninghures. Á cabeza, claro, Tanxugueiras, que se reiventaron desde a pandeireta en algo así como urban tradi, a piques estiveron de chegar á Eurovisión e xuntan milleiros de persoas nos seus concertos. E o fenómeno Oliveira dos mil anos, o himno de C. Tangana para o Celta de Vigo.

“A música popular deixa de ser algo museístico”

Coincide co escritor unha veterana de mil batallas da música galega de raíz, Uxía Senlle (Mos, 1962). Esta tempada compatibiliza o aniversario dos seus 40 anos sobre os palcos -o seu primeiro elepé, Foliada de marzo, é de 1986- e os ensaios con Malvela, un grupo de cantareiras ás que produciu e para as que compuxo cancións. “Estamos preparando temas novos e un, Pola rúa de San Pedro, escrito por Magín Blanco, con Mondra”, conta a este periódico. É xustamente Mondra unha das figuras emerxentes máis populares. O seu segundo traballo, De ronda, vén de se publicar, tamén producido por Hevi e no que, por caso, fusiona a percusión dun sacho co ritmo crebado das músicas de baile contemporáneas mentres as cantareiras case rapean. “A música popular deixa de ser algo museístico, está vibrando con moita liberdade e atrevemento”, festexa Uxía, “é un acto de amor e rebeldía, porque transforma”. E que ademais, engade, está directamente ligado co espírito dos tempos.

Uxía parafrasa o poeta vangardista Manuel Antonio e di que a cultura galega debe ser unha árbore, “afincada na terra pero medrando cara ao ceo”. Afirma que a mestura entre pasado, presente e futuro sucede noutros lugares e menciona África Occidental, México ou Brasil, cuxas músicas máis ou menos tradicionais atoparon vías propias cara á modernidade. “É curioso que tamén pase nun lugar tan pequeno como Galicia e que pase con tanta forza”, asegura. Fala con coñecemento de causa. A maiores da súa carreira artística, Uxía exerceu de asesora en Alalá, un lembrado programa que se emitiu na TVG entre 2006 e 2017, dedicado a documentar a música tradicional galega. “Contribuíu a poñerlles nomes e apelidos ás mulleres que conservaron toda esta memoria e construíu un importante arquivo”, opina, “é unha mágoa que a TVG non continúe con ese labor público. Como con tantas outras cousas”.

Foi xustamente rescatar os rostros anónimos das cantareiras un dos obxectivos que se propuxo a Real Academia Galega ao dedicar o Día das Letras -unha festividade que conmemora cada 17 de maio a data en que se publicou Cantares Gallegos, a totémica obra de Rosalía de Castro, en 1863- ás cantareiras e, por extensión, á lírica e á música popular. O habitual é que se enxalcen autoras e autores literarios e quizais o único precedente foi cando, en 1998, a institución elixiu os trobadores medievais da ría de Vigo, que non eran poetas anónimos pero si musicaban os seus textos. En todo caso, a Academia quixo sintetizar o continente da poesía e a música popular en seis mulleres: Adolfina e Rosa Casás Rama, de Cerceda, Eva Castiñeira, de Muxía, e as Pandereteiras de Mens -Prudencia e Asunción Garrido Ameijende e Manuela Lema Vilar-, de Malpica. “Non está mal que lles poña nomes e apelidos”, entende Uxía, “nin que a Real Academia, no canto de lembrar un autor esquecido, recolla o que xa está sucendendo na sociedade”. Nesta ocasión, di, a recuperación e actualización da tradición. Que comezou nos anos 70, cando etnógrafos e músicos se botaron aos camiños para rescatar un mundo en perigo de se extinguir.

A musicólogo suíza Dorothé Schubarth grava en 1979 as cancións de Elisa e Delfina

“Para a miña xeración foi fundamental o disco Galicia no país das maravillas (1986), de Milladoiro”, relata. Nel participaban as pandeireteiras da agrupación Cantigas e Agarimos, logo emancipadas e bautizadas como Leilía. As cantareiras irrompían na discografía do folk galego a bordo dunha das súas naves emblemáticas, Milladoiro. As integrantes de Cantigas e Agarimos foran desas que abesullaran aldeas e parroquias á busca do tesouro da música tradicional. Na década de 80, asociacións culturais por toda Galicia convertéronse así en escolas populares e conseguiron que non se cortase a transmisión. Pero aquel formalismo de traxe de gala e actuación o día da festa mutou. “Isto está á orde do día. Todo o mundo sabe cantar e bailar e queda para a foliada como para tomar copas e ligar”, alégrase, “é como antes, dalgún xeito, pero coas roupas actuais”. Foliadas, ruadas, seráns, ás veces espontáneas, ás veces organizadas, en aldeas, en vilas e en cidades, son unha forma renovada de socialización. “Non é tan distinto ao pasado. Ás veces, algúns músicos novos sacralizan o tradicional, cando a foliada non era máis ca un intre de lecer en comunidade despois dun duro día de traballo”, di Uxía. Cuxa materia prima coidan iniciativas editoriais tan rigorosas como as de aCentralFolque, por exemplo, que edita desde hai anos completos, eruditos libro-discos.

Su Garrido Pombo publicou recentemente na revista dixital Versópolis un ensaio de fasquía lírica e en parte autobiográfico sobre os seráns. “Grazas ao traballo, paixón e interese de compiladoras e compiladores, o serán volveu. Máis grande, organizado e diverso, espallado agora tamén a núcleos urbanos”, escribe, “volveu porque a poesía, como as árbores, pode rebentar coas súas raíces as beirarrúas para nos lembrar que, debaixo do asfalto, segue habendo terra”. O Día das Letras Galegas 2025 non fai outra cousa que honrar o que xa existe.

Músicos na Romaría de Santo Ourente (Serra de Outes, A Coruña) nunha foto de 1890